Men Tro Bát Tràng: Lịch Sử, Thành Phần, Đặc Điểm và Ý Nghĩa trong văn hóa nghệ thuật gốm sứ

Men tro Bát Tràng là một trong những dòng gốm sứ truyền thống nổi tiếng của Việt Nam. Với màu sắc tự nhiên, hoa văn tinh xảo, và độ bền cao, men tro Bát Tràng đã trở thành lựa chọn hàng đầu trong việc làm đồ gốm sứ gia dụng, gốm sứ trang trí, và gốm sứ quà tặng.

Vậy, men tro Bát Tràng là gì? Thành phần, đặc điểm, quy trình sản xuất và ý nghĩa của men tro trong văn hóa nghệ thuật gốm sứ xưa và nay như thế nào?

Hãy cùng khám phá chi tiết trong bài viết dưới đây để hiểu thêm về dòng sản phẩm độc đáo này và giúp bạn có cái nhìn toàn diện về loại men này cũng như các sản phẩm làm từ men tro nhé!

Lịch sử men tro Bát Tràng?

Men tro Bát Tràng là một trong những dòng men nổi bật của làng gốm Bát Tràng bên cạnh 4 dòng men là men nâu, men trắng ngà, men xanh rêu, men rạn và men lam. Men tro đã có mặt từ thế kỷ 14, 15, và ngày càng phát triển qua các thế kỷ và trở thành dòng men đặc trưng của làng nghề truyền thống.

Ban đầu, men tro được làm từ các nguyên liệu tự nhiên, chủ yếu là tro từ cây cối, và trải qua nhiều giai đoạn phát triển để đạt đến sự hoàn thiện như ngày nay.

Thành phần chính của men Tro Bát Tràng là gì? 

Thành phần chính chính của men tro là đất sét trắng, vôi sống để tơi và tro trấu. Thứ tro này được mua tại các lò chum ở Cầu Bố (tỉnh Thanh Hóa) hay các làng làm nồi Quế Quyển (huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam).

Về sau, người thợ gốm Bát Tràng tự chế tạo ra loại tro này bằng cách lấy trấu trộn với một phần nào đó vôi bột rồi đem hầm đốt lên. Công thức pha chế men tro theo kinh nghiệm của người thợ gốm là 2,5 bát đất sét trắng trộn với 4,7 bát vôi bột tán và 12 bát tro.

Tuy có giá thành rẻ hơn nhưng tro này không tốt bằng thứ tro mua ở Cầu Bố và Quế Quyển; hơn nữa, lại mất thời gian vì trước khi pha men, phải cho men vào bể tro lộc lấy phần tuyết nhuyễn như gạn lọc đất, tỷ lệ thu được thường được 40% men, còn lại là bã.

Nguồn: Trích dẫn từ sách “Bát Tràng – làng nghề, làng văn” của nhà xuất bản Hà Nội

Đặc điểm của men tro Bát Tràng là gì?

Với những thành phần như trên, men tro Bát Tràng nổi bật với những đặc điểm riêng biệt không thể nhầm lẫn với bất kỳ loại men nào khác. Sản phẩm từ men tro không chỉ đẹp mắt mà còn bền bỉ theo thời gian.

Màu sắc tự nhiên

Men tro Bát Tràng nổi bật với các màu sắc tự nhiên, mang lại cảm giác mộc mạc nhưng không kém phần tinh tế. Các màu sắc phổ biến của men tro bao gồm xanh rêu, nâu đất, trắng ngà, và xanh lam nhạt.

Mỗi màu sắc đều được tạo nên từ sự pha trộn tự nhiên của các khoáng chất và loại tro khác nhau, tạo ra độ sâu và sự biến đổi tinh tế.

Họa tiết đặc trưng

Những hoa văn trên gốm men tro thường mang đậm nét văn hóa Việt Nam: như hoa sen, lá chuối, chim hạc, và mây trời.

Những họa tiết này không chỉ có ý nghĩa về mặt thẩm mỹ mà còn mang đậm giá trị văn hóa Việt Nam, thể hiện sự tinh tế và công phu của các nghệ nhân Bát Tràng.

Độ bền

Men tro Bát Tràng nổi tiếng với độ bền cao, khả năng chịu lực tốt, ít bị trầy xước và mài mòn.

Sản phẩm men tro thường được nung ở nhiệt độ cao (hơn 1200 độ C), giúp men kết dính chắc chắn và tạo độ cứng vững cho sản phẩm gốm sứ. Điều này đảm bảo rằng sản phẩm từ men tro có thể sử dụng lâu dài mà không lo mất đi vẻ đẹp ban đầu.

Khả năng ứng dụng trong đời sống

Men tro Bát Tràng không chỉ đẹp về mặt thẩm mỹ mà còn có tính ứng dụng cao trong đời sống hàng ngày.

Các sản phẩm từ men tro có thể được sử dụng làm đồ dùng gia đình (ấm chén, cốc sứ, bát đĩa…) , trang trí nội thất (lọ hoa, lộc bình…), quà tặng cho doanh nghiệp, hoặc làm các sản phẩm thủ công mỹ nghệ cao cấp.

Quy trình sản xuất men tro Bát Tràng

Quy trình sản xuất men tro Bát Tràng là một quá trình thủ công tinh xảo, kết hợp giữa kỹ thuật truyền thống và những bí quyết được truyền lại qua nhiều thế hệ. Dưới đây là các bước chi tiết trong quy trình sản xuất men tro được các nghệ nhân lâu năm tại Bát Tràng đúc kết được:

Bước 1: Thu gom nguyên liệu làm men tro

Nguyên liệu chính để làm men tro là tro từ các loại cây cối tự nhiên như cây trấu, rơm rạ, gỗ tạp và một số loại cây khác.

Việc chọn lọc và thu gom nguyên liệu chất lượng là yếu tố quan trọng đầu tiên, bởi chất lượng tro sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng men gốm sau này.

Bước 2: Sàng lọc và xử lý nguyên liệu

Nguyên liệu sau khi thu gom được đưa qua quá trình sàng lọc để loại bỏ tạp chất, đất đá, và các thành phần không mong muốn. Công đoạn này giúp đảm bảo tro đạt được độ tinh khiết cần thiết.

Sau đó, nguyên liệu được nghiền thành bột mịn để chuẩn bị cho quá trình tạo men.

Bước 3: Pha chế hỗn hợp men tro

Bột tro sau khi xử lý được trộn đều với nước và một số khoáng chất tự nhiên như silica, oxit sắt, và các chất tạo màu khác để tạo ra hỗn hợp men. Tỷ lệ pha chế được tính toán cẩn thận để đạt được độ mịn, độ dẻo và màu sắc mong muốn cho từng loại men tro.

Bước 4: Ủ men

Sau khi pha chế, hỗn hợp men tro cần được ủ trong một thời gian nhất định (thường từ 5 đến 7 ngày) để các thành phần hóa học kết hợp với nhau một cách đồng đều.

Quá trình ủ men đòi hỏi sự tỉ mỉ trong việc kiểm soát độ ẩm và nhiệt độ để đảm bảo men đạt được độ kết dính và chất lượng tốt nhất.

Bước 5: Chuẩn bị và tạo hình sản phẩm gốm

Trong khi men được ủ, các nghệ nhân tiến hành tạo hình cho sản phẩm gốm. Đất sét được nhào nặn thủ công hoặc sử dụng bàn xoay để tạo ra các hình dáng như chén, đĩa, bình, lọ,…

Công đoạn này yêu cầu tay nghề cao để đảm bảo sản phẩm có hình dáng đẹp, cân đối và chính xác.

Bước 6: Phơi khô sản phẩm

Sau khi tạo hình, các sản phẩm gốm sẽ được phơi khô tự nhiên trong vòng 2-3 ngày.

Việc phơi khô giúp loại bỏ độ ẩm dư thừa trong sản phẩm và chuẩn bị cho quá trình tráng men. Độ khô của sản phẩm cần được kiểm soát kỹ lưỡng để tránh nứt nẻ khi nung.

Bước 7: Tráng men lên sản phẩm

Khi sản phẩm đã khô hoàn toàn, nghệ nhân sẽ tráng men tro lên bề mặt sản phẩm. Quá trình tráng men có thể được thực hiện bằng cách nhúng, rót, hoặc phun tùy thuộc vào loại sản phẩm và thiết kế mong muốn.

Lớp men cần được tráng đều để khi nung sẽ có bề mặt mịn màng và sáng bóng.

Bước 8: Nung sản phẩm trong lò nung

Sau khi tráng men, sản phẩm được đặt vào lò nung củi (Lò bầu) để nung. Lò nung củi hoạt động bằng cách đốt củi để tạo nhiệt độ cao, thường từ 1200 đến 1300 độ C để nung gốm.

Hầu hết, các nhà nghề tại Bát Tràng những năm 30 của thế kỷ XX sẽ dùng loại lò bầu này để nung. Nhưng hiện nay đã có thêm nhiều loại lò nung gốm tại Bát Tràng như: Lò nung gas, lò nung điện… được phát triển để phù hợp với nhu cầu và cuộc sống hiện đại hơn.

Quá trình nung kéo dài từ 24 đến 48 giờ tùy thuộc vào kích thước và loại sản phẩm. Nhiệt độ và thời gian nung được kiểm soát chặt chẽ để men chảy đều và sản phẩm đạt được độ cứng và màu sắc chuẩn nhất.

Bước 9: Kiểm tra và hoàn thiện sản phẩm

Sau khi nung xong, sản phẩm được để nguội tự nhiên trong lò trước khi đưa ra ngoài. Sản phẩm sẽ trải qua quá trình kiểm tra chất lượng nghiêm ngặt để loại bỏ các sản phẩm lỗi, như nứt vỡ, màu men không đều, hoặc các khuyết điểm khác.

Những sản phẩm đạt tiêu chuẩn sẽ được làm sạch, đóng gói và chuẩn bị để phân phối.

Nhờ sự tỉ mỉ trong từng bước sản xuất và tay nghề khéo léo của các nghệ nhân, men tro Bát Tràng đã và đang giữ vững được danh tiếng là một trong những dòng gốm sứ chất lượng cao, mang đậm nét văn hóa và truyền thống Việt Nam.

Ý nghĩa của men tro Bát Tràng trong văn hóa nghệ thuật gốm sứ là gì?

Ngày nay, men tro Bát Tràng không chỉ giữ được giá trị văn hóa truyền thống mà còn được phát triển để phù hợp với nhu cầu và xu hướng hiện đại, tạo nên những giá trị mới trong nghệ thuật gốm sứ.

• Kết nối quá khứ và hiện tại: Men tro Bát Tràng ngày nay vẫn giữ nguyên các kỹ thuật sản xuất truyền thống, nhưng đã được sáng tạo thêm với các mẫu mã và phong cách mới để phù hợp với nhu cầu hiện đại.

Việc kết hợp giữa các yếu tố xưa và nay giúp men tro Bát Tràng trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, duy trì và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Các nghệ nhân Bát Tràng ngày nay đã sáng tạo thêm nhiều thiết kế mới mẻ, phong phú về hình dáng và họa tiết, như việc kết hợp các đường nét hiện đại với họa tiết cổ truyền.

• Ứng dụng đa dạng trong đời sống và nghệ thuật: Các sản phẩm từ men tro không chỉ giới hạn ở các vật dụng tín ngưỡng mà còn được ứng dụng rộng rãi trong trang trí nội thất, nhà hàng, khách sạn mà còn được sử dụng trong các nghi lễ truyền thống và làm quà tặng trong các dịp đặc biệt.

Ví dụ: các bộ ấm trà, bát đĩa, và bình hoa men tro hiện đại được ưa chuộng trong các không gian sống mang phong cách tối giản, mộc mạc.

Điều này cho thấy sự linh hoạt và tính ứng dụng cao của men tro trong đời sống đương đại, từ đó khẳng định vị thế của men tro Bát Tràng trong làng nghệ thuật gốm sứ.

Thể hiện cái đẹp và giá trị thẩm mỹ bền vững: Trong thời đại mà người tiêu dùng ngày càng chú trọng đến tính bền vững và thân thiện với môi trường, men tro Bát Tràng với chất liệu từ thiên nhiên, quy trình sản xuất thủ công đã trở thành một lựa chọn yêu thích.

Những sản phẩm men tro không chỉ đẹp mà còn mang giá trị thẩm mỹ cao, đậm đà văn hóa truyền thống.

• Đối tượng sáng tạo và trưng bày nghệ thuật: Men tro Bát Tràng còn được các nghệ sĩ và nhà thiết kế sử dụng làm chất liệu sáng tạo trong các tác phẩm nghệ thuật đương đại.

Các triển lãm gốm sứ Bát Tràng hiện đại thường giới thiệu những sản phẩm men tro được cách tân, kết hợp với các ý tưởng nghệ thuật mới lạ, tạo nên sự đa dạng và phong phú cho nghệ thuật gốm sứ Việt Nam.

Men tro Bát Tràng không chỉ là một sản phẩm gốm sứ mà còn là biểu tượng của sự kết hợp hoàn hảo giữa nghệ thuật và văn hóa truyền thống Việt Nam.