Men Tro Bát Tràng: Thành Phần, Đặc Điểm và Ý Nghĩa trong văn hóa nghệ thuật gốm sứ

Men gốm, đặc biệt là men tro trấu, là một phần không thể thiếu trong nghệ thuật chế tác gốm cổ truyền Việt Nam, mang đến vẻ đẹp độc đáo và giá trị lịch sử cao. Qua quá trình khai quật và nghiên cứu, men tro trấu đã được tái hiện như một di sản văn hóa đáng tự hào, góp phần làm rạng danh gốm Việt Nam trên trường quốc tế.

Vậy, men tro Bát Tràng là gì? Thành phần, đặc điểm, quy trình sản xuất và ý nghĩa của men tro trong văn hóa nghệ thuật gốm sứ xưa và nay như thế nào?

Hãy cùng khám phá chi tiết trong bài viết dưới đây để hiểu thêm về dòng sản phẩm độc đáo này và giúp bạn có cái nhìn toàn diện về loại men này cũng như các sản phẩm làm từ men tro nhé!

Men Tro Trấu Là Gì?

• Nguồn gốc: Men tro trấu được tạo ra từ tro của vỏ trấu, một phụ phẩm phổ biến trong nông nghiệp Việt Nam. Vỏ trấu sau khi được đốt cháy ở nhiệt độ cao sẽ để lại tro giàu khoáng chất, đặc biệt là kali (K₂O) và silic (SiO₂), những thành phần quan trọng tạo nên đặc tính độc đáo của men.
• Tính chất: Men tro trấu tạo ra một lớp phủ bóng, trong suốt hoặc hơi mờ, thường có màu sắc tự nhiên như xanh lục, nâu hoặc ngà tùy thuộc vào loại đất và thành phần phối trộn.

Lịch sử men tro Bát Tràng?

Men tro Bát Tràng là một trong những dòng men nổi bật của làng gốm Bát Tràng bên cạnh 4 dòng men là men nâu, men trắng ngà, men xanh rêu, men rạn và men lam. Men tro đã có mặt từ thế kỷ 14, 15, và ngày càng phát triển qua các thế kỷ và trở thành dòng men đặc trưng của làng nghề truyền thống.

Ban đầu, men tro được làm từ các nguyên liệu tự nhiên, chủ yếu là tro từ cây cối, và trải qua nhiều giai đoạn phát triển để đạt đến sự hoàn thiện như ngày nay.

Thành phần chính của men Tro Bát Tràng là gì? 

Thành phần chính chính của men tro là đất sét trắng, vôi sống để tơi và tro trấu. Thứ tro này được mua tại các lò chum ở Cầu Bố (tỉnh Thanh Hóa) hay các làng làm nồi Quế Quyển (huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam).

Về sau, người thợ gốm Bát Tràng tự chế tạo ra loại tro này bằng cách lấy trấu trộn với một phần nào đó vôi bột rồi đem hầm đốt lên. Công thức pha chế men tro theo kinh nghiệm của người thợ gốm là 2,5 bát đất sét trắng trộn với 4,7 bát vôi bột tán và 12 bát tro.

Tuy có giá thành rẻ hơn nhưng tro này không tốt bằng thứ tro mua ở Cầu Bố và Quế Quyển; hơn nữa, lại mất thời gian vì trước khi pha men, phải cho men vào bể tro lộc lấy phần tuyết nhuyễn như gạn lọc đất, tỷ lệ thu được thường được 40% men, còn lại là bã.

Nguồn: Trích dẫn từ sách “Bát Tràng – làng nghề, làng văn” của nhà xuất bản Hà Nội

2. Quy Trình Sản Xuất Men Tro Trấu

2.1. Thu thập và xử lý tro trấu

• Thu thập: Vỏ trấu được lấy từ các vùng nông nghiệp, sau đó đốt trong điều kiện kiểm soát để thu được tro sạch.
• Lọc và nghiền: Tro được sàng lọc để loại bỏ tạp chất, sau đó nghiền thành bột mịn để dễ dàng hòa trộn với các nguyên liệu khác.

2.2. Trộn men

Tro trấu được pha trộn với các nguyên liệu như vỏ sò nghiền, đất sét, hoặc các loại khoáng chất địa phương để tạo ra hỗn hợp men. Thành phần pha trộn này quyết định màu sắc và độ bóng của lớp men sau khi nung.

2.3. Phủ men và nung

• Sản phẩm gốm được phủ một lớp men tro trấu bằng cách nhúng, phun hoặc quét.
• Sau đó, sản phẩm được nung trong lò ở nhiệt độ cao, thường từ 1.200 – 1.300 độ C. Nhiệt độ này làm cho men nóng chảy, tạo ra một lớp phủ bóng mịn trên bề mặt.

Đặc tính độc đáo của men tro trấu

• Bề mặt như thủy tinh: Men tro trấu có tính chất vật lý và hóa học tương tự thủy tinh, bề mặt cứng, không thấm nước, sáng bóng, và ít bám bẩn.
• Độ bền vượt trội: Dù nằm sâu dưới nước biển suốt 600 năm, các hiện vật gốm Chu Đậu vẫn giữ được màu sắc tươi tắn và hoa văn sắc nét, chứng minh chất lượng bền bỉ của men tro trấu.
• Màu sắc độc đáo: Sự pha trộn giữa nguyên liệu và kỹ thuật nung tạo nên màu men nhẹ nhàng, hài hòa, vừa giản dị vừa tinh tế.

Khả năng ứng dụng trong đời sống

Men tro Bát Tràng không chỉ đẹp về mặt thẩm mỹ mà còn có tính ứng dụng cao trong đời sống hàng ngày.

Các sản phẩm từ men tro có thể được sử dụng làm đồ dùng gia đình (ấm chén, cốc sứ, bát đĩa…) , trang trí nội thất (lọ hoa, lộc bình…), quà tặng cho doanh nghiệp, hoặc làm các sản phẩm thủ công mỹ nghệ cao cấp.

5. Sự Khác Biệt So Với Các Loại Men Khác

• So với men hỏa biến: Men tro trấu có màu sắc tự nhiên và ít sự ngẫu nhiên hơn, trong khi men hỏa biến thường tạo ra các hiệu ứng màu sắc bất ngờ và đa dạng.
• So với men hóa học: Men tro trấu hoàn toàn tự nhiên, không chứa hóa chất công nghiệp, thân thiện với môi trường và mang vẻ đẹp gần gũi với thiên nhiên.

Giá Trị Văn Hóa và Kinh Tế

Men tro trấu không chỉ là một thành tựu nghệ thuật mà còn phản ánh đỉnh cao của kỹ thuật chế tác gốm. Với sự khéo léo và óc sáng tạo, các nghệ nhân đã biến những nguyên liệu dân dã thành lớp men sáng bóng, tinh tế, làm nổi bật hoa văn và họa tiết đặc sắc. Men tro trấu cũng là yếu tố quan trọng góp phần đưa gốm Chu Đậu trở thành thương hiệu nổi tiếng, được yêu thích cả trong và ngoài nước.